Momenteel heb ik (gelijksoortige) assetmanagement gerelateerde opdrachten bij twee waterschappen. Waterschap Rijn en IJssel en Hoogheemraadschap van Rijnland. Ze doen dezelfde taken in een ander deel van Nederland. Maar wat is dan het verschil tussen een waterschap en een hoogheemraadschap?
Historisch perspectief
De oorsprong van de waterschappen ligt in de middeleeuwen, toen bewoners van het waterrijke Nederland samenwerkten om zich te beschermen tegen overstromingen en wateroverlast. Vanaf de 10e eeuw begon men met het ontginnen van veen- en moerasgebieden, wat leidde tot de noodzaak voor het aanleggen en onderhouden van dijken, sluizen en afwateringskanalen. Eerder was het onderhoud van deze waterwerken een taak van lokale gemeenschappen, vaak georganiseerd in buurtschappen. De eigenaren van de grond, de zogenaamde ‘buren’, hadden stemrecht en waren verantwoordelijk voor het onderhoud van dijken en sloten. Zij kozen uit hun midden mensen die het onderhoud controleerden (schouwen) en geschillen werden beslecht door lokale heemraden.
Formele status
Door de groeiende complexiteit van het waterbeheer en de toename van het aantal belanghebbenden, werd samenwerking op grotere schaal noodzakelijk. Dit leidde in de 13e eeuw tot de oprichting van de eerste formele waterschappen. Graaf Willem II van Holland speelde een centrale rol bij het ontstaan van het eerste officiële waterschap in Nederland, het Hoogheemraadschap van Rijnland. In 1255 bekrachtigde hij formeel het samenwerkingsverband van ambachten rond Leiden, die zich al eerder hadden verenigd om gezamenlijke waterproblemen aan te pakken. Met zijn privilege van 1255 gaf Willem II deze samenwerking een juridische basis en status, waardoor het Hoogheemraadschap van Rijnland officieel werd ingesteld.
Willem II stelde in het privilege vast dat hij geen werkzaamheden aan belangrijke waterwerken, zoals de Spaarndam en de Spaarndammerdijk, mocht uitvoeren zonder overleg en toestemming van de lokale heemraden en gemenelandslieden. Hiermee erkende en bevestigde hij het gezag van deze organisatie, die uitgroeide tot het hoogheemraadschap. Door deze formele erkenning kregen de lokale bestuurders (heemraden) meer gezag en werd het regionale waterbeheer beter georganiseerd. Dit privilege wordt daarom gezien als het officiële startpunt van het eerste waterschap in Nederland.
Andere bekende vroege waterschappen zijn Schieland (1273) en Delfland (1289). De term ‘dijkgraaf’ werd in deze periode geïntroduceerd als titel voor de voorzitter van het waterschapsbestuur.
Ontwikkeling
In de eeuwen daarna groeide het aantal waterschappen sterk; aan het begin van de 14e eeuw waren er honderden actief in Nederland. Zij vormden de basis van het poldermodel: een overlegcultuur waarin gezamenlijk werd besloten over het beheer van dijken, watergangen en polders en wat we vandaag de dag nog kennen – en daar enige trots aan ontlenen. De waterschappen waren cruciaal voor de economische ontwikkeling, omdat ze handel, landbouw en bewoning mogelijk maakten in gebieden die anders onbewoonbaar waren door wateroverlast.
Tot ver in de 18e eeuw waren waterschappen vooral particuliere samenwerkingsverbanden, met weinig bemoeienis van de centrale overheid. Door zwakke dijken en slecht onderhoud kwamen overstromingen echter regelmatig voor, zoals bij de Sint Elisabethsvloed van 1421. De inefficiëntie van het versnipperde beheer leidde ertoe dat in 1798 het Bureau voor den Waterstaat werd opgericht, wat we vandaag de dag allemaal kennen als Rijkswaterstaat – en tevens ook een opdrachtgever van LEAM – dat toezicht kreeg op het waterbeheer. In de Grondwet van 1848 werd vastgelegd dat waterschappen verantwoordelijk zijn voor het waterbeheer, onder toezicht van de provincies.
Opschalen
In de loop van de 20e eeuw werden veel kleine waterschappen samengevoegd tot grotere eenheden. In 1850 waren er ongeveer 3.500 waterschappen, nu zijn dat er nog slechts 21. De taken van de waterschappen zijn uitgebreid met onder meer afvalwaterzuivering en het bewaken van de waterkwaliteit. Tegenwoordig zijn waterschappen moderne, democratisch bestuurde organisaties. Ze spelen een cruciale rol in het beheer van waterveiligheid en -kwaliteit in Nederland.
Verschil
Een waterschap is dus een regionale organisatie die verantwoordelijk is voor het waterbeheer in een specifiek gebied. Denk aan het onderhoud van dijken, het reguleren van waterstanden, het zuiveren van afvalwater en het voorkomen van wateroverlast.
Waterschappen hebben een democratische structuur waarin inwoners, grondeigenaren en bedrijven inspraak hebben via verkiezingen. De taken van een waterschap zijn wettelijk vastgelegd, en ze opereren onafhankelijk van het rijk, de provincies en gemeentes. En waterschappen hebben een eigen belasting, bedoeld voor het bekostigen van de watertaken.
Hoogheemraadschappen waren van oudsher grotere waterschappen, vaak belast met de bescherming van het land tegen de zee of grote rivieren. Ze oefenden gezag uit over kleinere, lokale waterschappen en hielden zich bezig met omvangrijke waterstaatswerken zoals dijken en polders. Hoogheemraadschappen werden oorspronkelijk bestuurd door regenten en adel, terwijl gewone waterschappen vooral door boeren werden bestuurd.
Het verschil tussen een waterschap en een hoogheemraadschap is dus voornamelijk historisch en naamkundig. Beide organisaties hebben dezelfde verantwoordelijkheden, zoals het beheren van waterstanden, het onderhouden van dijken en het zuiveren van water. Het gebruik van de term “hoogheemraadschap” is een eerbetoon aan de rijke geschiedenis van waterbeheer in Nederland en benadrukt de traditie van samenwerking en innovatie die Nederland hebben gevormd.
Het maatschappelijk belang van de waterwereld – met een rijke historie – is een belangrijke reden dat ik mij daarvoor wil inzetten. Steeds meer waterschappen zijn – net als Rijkswaterstaat overigens – assetmanagement organisaties. Komt dat even mooi uit!